Cây nhãn tổ có tuổi thọ hơn 300 năm, tọa lạc tại chùa Hiến (Phố Hiến, Hưng Yên) chính là minh chứng chứng hùng hồn cho nguồn gốc của giống nhãn lồng đặc sản Hưng Yên ngày nay

1. Truyền thuyết về cây nhãn lồng Tiến Vua

Tương truyền rằng, cây nhãn tổ (Hưng Yên)  là đặc sản quý của vùng, vì thế, hàng năm cứ vào tháng bảy hàng năm, khi quả nhãn đã chín, các vị quan dân địa phương cùng các vị tiền bối trong làng liền chọn các chàng trai trẻ khôi ngô, tuấn tú trong làng để trèo cây hái nhãn. Đây là cây nhãn có cùi dày, múi thơm, mọng và ngọt nhất trong vùng nên được lựa chọn lựa để cúng thành hoàng làng, dâng lên Đức Phật và làm sản vật tiến vua nên giống nhãn này bây giờ còn gọi là giống nhãn tiến. Số lượng nhãn còn lại đượcc chia theo khẩu cho các gia đình trong làng, mỗi người chỉ được từ hai đến ba quả.

Hình ảnh bia chứng nhận cây nhãn tổ tại chùa Hiến Hưng Yên

Ông Nguyễn Ngọc Diêm (72 tuổi), người gốc Phố Hiến kể lại: “Chúng tôi lớn lên thì cây nhãn tổ đã có từ rất lâu rồi. Xưa cây nhãn to và quả sai lắm. Mỗi khi làng có hội họp thì đều tổ chức tại đình (chùa Hiến) nên ký ức của chúng tôi đều gắn chặt với cây nhãn tổ

Mỗi dịp như vậy, chúng tôi đều được các bô lão trong lành kể về sự tích cây nhãn tổ. Thời kinh kỳ chuyển vào Huế, mỗi mùa nhãn chín, các quan phủ trong huyện, lý trưởng điều hành việc trong làng cùng các thanh niên trai tráng trong làng phải mang sản vật vào kinh thành tiến vua”. Cũng theo ông Diêm, cây nhãn tổ là sản vật quý của làng nên xưa kia ông cùng thanhn niên trong làng được cắt cử ra trông coi. Cây nhãn sau khi ra hoa cho tới khi chín quả không ai được trèo lên hái khi chưa có sự cho phép của làng. Sau khi cúng Phật, thành hoàng làng và dâng vua, nhãn mới được chia cho các hộ dân trong làng về cúng gia tiên. Cúng gia tiên xong, nhãn mới được mang ra thưởng thức

Năm 1947, một cơn bão lớn quét qua thành phành phố Hưng Yên, do là cây nhãn lâu năm, thân cây mục ruỗng nên cành cây đã bị gãy mất một nửa. Hiện tại, cây nhãn tổ giờ chỉ còn lại một nhánh con, nhánh cây này được nhà chùa và người dân chăm sóc phát triển thành cây nhãn “hậu duệ” , hiện diện như một biểu tượng của giống nhãn lồng đặc sản Phố Hiến- Hưng Yên. Theo Hòa thượng Thích Thanh Sơn- Trụ trì chùa Hiến: “Từ khi về chùa, năm nào nhãn cũng sai quả. Theo bà con quanh vùng, đây chính là điềm lành.

Mặc dù bây giờ nhãn của cây nhãn tổ không to như trước nhưng vẫn có rất nhiều người muốn được nếm thử hương vị của nó. Nhà chùa rất vinh dự khi được quản lý và chăm sóc cây nhãn tiến, nguồn gốc của các giống nhãn bây giờ”

2. Nguồn gốc nhãn lồng Hưng Yên

Theo Hòa Thượng Thích Thanh Sơn, hiện nay, giống nhãn gốc “hậu duệ” của cây nhãn tổ chính tay thầy ươm đã kết trái hai năm nay, cây sai quả, chất lượng giống cây mẹ mà không cần phải chăm sóc nhiều. Các vị cao niên trong làng cũng truyền lại, chính cây nhãn tổ chính là nguồn gốc của đặc sản nhãn lồng Hưng Yên nổi tiếng ngày nay.

Lý giải về cái tên “nhãn lồng Hưng Yên” các bậc tiền bối trong làng có câu trả lời như sau: “Vì nhãn là loại quả khi chín có mùi thơm nên thường bị chim, chuột và dơi…phá hoại, gây mất năng suất nên các vị thành hoàng cùng người dân trong làng đã nghĩ ra cách dùng tre tươi đan thành lồng và chùm vào chùm nhãn để bảo vệ quả nên gọi là nhãn lồng”

Từ lâu, quả nhãn lồng đã là loại quả gắn bó với hình ảnh thân thuộc của người dân Hưng Yên ( hầu hết, mỗi nhà đều có ít nhất một cây nhãn). Phòng tân hôn của con gái lấy chồng xa thường có mười trái nhãn lồng hoặc long nhãn sấy Hưng Yên mà mẹ chuẩn bị cho từ trước với ngụ ý chúc cho đôi bạn trẻ được giàu sang, phú quý và mãi ghi nhớ về quê cha đất tổ. Đây chính là một nét đẹp trong văn hóa của người dân Hưng Yên

Năm 1992, hộ nhà vườn Việt Nam đã công nhận chùa Hiến vào kỷ lục Guinness là ngôi chùa lưu giữ được nguồn gốc của cây nhãn tổ đầu tiên tại Việt Nam. Một lần nữa, cây nhãn tổ đất Hưng Yên lại được vinh danh và bảo vệ và phát triền nguồn gen gốc của mình.

Xin chúc thương hiệu nhãn lồng Hưng Yên thêm vang xa hơn nữa.